GERİLEME DÖNEMİ

OSMANLI GERILEME DÖNEMI (1699 – 1792)
GERILEME DÖNEMI PADISAHLARI

- II. Mustafa (1695 – 1703)
- III. Ahmet (1703 – 1730).
- I. Mahmut (1730 – 1754).
- III. Osman (1754 – 1757).
- III. Mustafa (1757 – 1774).
- I. Abdülhamit (1774 – 1789).
- III. Selim (1789 – 1807)

* 18. Y.y. Dış Politika: Karlofça ve İstanbul Antlaşması’yla kaybedilen yerleri geri almak ve mevcut toprakları korumak amaciyla batıda Avusturya ve Venedik, kuzeyde Rusya ve doğuda Iran ile savaşlar yapılmıştır.
* 18. Y.y. İç Politika: Bu yüzyılda Avrupa’dan geri kalındığı Pasarofça Antlaşması’ndan itibaren kabul edilmiş ve yapılan ıslahatlarda Avrupa örnek alınmıştır.

18. YÜZYIL SİYASİ OLAYLARI :
* 1703 Edirne Vakası (Cebeci İsyanı) : Sultan II. Mustafa devlet islerinden elini çekmiş ve vaktinin çoğunu Edirne’de geçirmeye başlamıştır. Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin eline kalan devlet islerinde önemli aksamalar görülmüştür. Bir de başkentin Edirne’ye taşınacağı söylentisi, yeniçerilerin isyanına sebep olmuştur. Şeyh’ül-İslam öldürülmüş, II. Mustafa tahttan indirilerek yerine Sultan III. Ahmet getirilmiştir.
* 1711 Prut Savaşı: 18. Yy. başlarında Rus Çarı olan I. Petro Rusya’yı bir Avrupa devleti haline getirmiş ve tarihi bir dış politika tayin etmiştir. Bir taraftan Baltık Denizi’ne diğer taraftan Akdeniz’e açılmayı hedeflemiştir. Lehistan’ın iç islerine karışması İsveç ile savaşlara sebep olmuş Poltova Savaşı’nda Ruslara mağlup olan İsveç kralı 12. Şarl’ın peşinden Petro da Osmanlı topraklarına girmiştir. Bunun üzerine Osmanlı, Rusya’ya savaş açmıştır. Prut bataklığında Rus ordusu sıkıştırılmışsa da Yeniçerilere güvenemediği için Baltacı Mehmet Pasa antlaşmaya razı olmuştur.
* 1711 Prut Antlaşması :
¨ Azak Kalesi ve çevresi Osmanlı’ya verilecek
¨ Ruslar İstanbul’da elçi bulunduramayacak
¨ Rusya Lehistan’ın iç islerine karışmayacak
¨ Demirbaş Şarl ülkesine dönebilecek
¨ Çar Petro ve ordusu serbest bırakılacaktır.
Not: İstanbul Antlaşması’yla kaybedilen yerler ve haklar geri alinmistir. Karlofça ile kaybedilen yerlerin de geri alınabileceği ümidi doğmuştur.
Not: Karadeniz yeniden Ruslara kapatılmış ve Türk gölü haline gelmiştir.
1715 – 1718 OSMANLI – AVUSTURYA VE VENEDIK SAVASLARI
Mora halkının Venedik idaresinden memnun olmayıp Osmanlı’dan yardım istemesi üzerine Venedik ile savaş yapılmış, Mora alınmıştır. Fakat bu olay Karlofça’nın garantör devleti olan Avusturya’nın Osmanlı’ya savaş açmasına sebep olmuştur. İki devletle birden savaşmak zorunda kalan Osmanlı Devleti barış istemiştir.
* 1715 Pasarofça Antlaşması: Banat, Temeşvar ve Belgrat dâhil Macaristan’ın büyük bir bölümü Avusturya’ya bırakıldı. Arnavutluk, Hersek ve Dalmaçya kıyıları Venedik’e, Mora Osmanlı’ya bırakılmıştır.
Not: Avrupa’nın üstünlüğü kabul edilmiş, Lale Devri başlamış ve ilk kez Avrupa örnek alınarak ıslahatlara girişilmiştir.
OSMANLI – IRAN ILISKILERI :
İran’ın Sünni Müslümanlara baskı yapmasıyla mezhep ve saltanat mücadelesi başlamıştır. İran’da ortaya çıkan bu karışıklıktan faydalanmak isteyen Rusya İran’a saldırınca Osmanlı Devleti de İran’a girmiş, Fransa’nın arabuluculuğu ile savaş olmadan Rusya ile 1724 İstanbul Antlaşması imzalanmıştır. Buna göre, İran’ın kuzeyi Rusya’ya batisi Osmanlı Devleti’ne bırakılmıştır. Iran Osmanlı Devleti’nin ele geçirdiği toprakları geri almak isteyince Osmanlı – Iran savaşları başlamış, 1732 Ahmet Pasa Antlaşması ile son bulmuştur. Buna göre, Tebriz, Kirman, Hemedan İran’da, Tiflis ve Dağıstan Osmanlı’da kalıyordu. Bu esnada İran’da, taht değişikliği olmuş, Safevi hanedanına son veren Avşar Türklerinden Nadir Şah tahta geçmiş ve yapılan anlaşmayı tanımayarak Osmanlı’ya savaş açmıştır. Sonunda 1746 Kerden (II. Kasr-i Şirin) Antlaşması imzalanmıştır. Buna göre; I. Kasr-ı Şirin Antlaşması esas alınmış ve Zağros Dağları sınır kabul edilmiştir. Böylece günümüze kadar süren dostluk dönemi başlamıştır.

1736 – 1739 OSMANLI – AVUSTURYA VE RUSYA SAVAŞLARI
Rusya’nın Kırım’a saldırması, Osmanlı – Iran Savaşları’nda Kirim haninin göndereceği yardımın Ruslar tarafindan engellenmesi, Avusturya ile Rusya’nın Osmanlı Devleti’ni parçalama konusunda anlaşmaları üzerine savaşlar başlamıştır. Osmanlı Devleti bu yüzyılda bile iki büyük devlete karsı başarılı mücadeleler vermiş. Fransa’nın da arabuluculuğu ile antlaşma imzalanmıştır.

* 1739 Belgrat Antlaşması :
- Banat hariç, Pasarofça ile kaybedilen yerler geri alınmış
- Azak kalesi yıkılmak şartı ile Rusya’ya bırakılmıştır.
- Rusya Karadeniz’de donanma ve ticaret gemisi bulunduramayacak
- Rusya savaş sırasında işgal ettiği Kirim ve Eflâk’tan çekilecektir.
Notlar: Gerileme döneminde imzalanan son karlı antlaşmadır.
- Karadeniz’in Türk gölü oldugu son kez kabul edilmiştir.
- Fransızlara verilmiş olan kapitülasyonlar 1740’da sürekli hale getirilmiştir.
1768 – 1774 OSMANLI – RUS SAVASI :
Rus çariçesi II. Katerina Deli Petro’nun yolundan gidiyor, Kırım’ı ele geçirmek, Balkanlar’da kendine ait devletçikler kurmak, Kafkasları ve Lehistan’ı ele geçirmek istiyordu. Lehistan’da çıkan taht mücadelelerine karışmış, Rusya yanlisi birini kral seçtirmiştir. Lehlilerin Osmanlılardan yardım istemesi üzerine Osmanlı – Rus Savaşları yeniden başlamıştır. Baltık Denizi ve İngilizlerin de yardımıyla Cebelitarık’tan dolasan Rus donanması Çeşme önlerinde Osmanlı donanmasını yakmışlardır (1770). Kartal meydan muharebesinde 180.000 kişilik Osmanlı ordusu 30.000 kişilik Rus ordusu karsısında ağır bir yenilgiye uğramıştır. Bu olayları duyan III. Mustafa kederinden ölmüştür. Tahta geçen I. Abdülhamit barış istemiş, 1774 Küçük kaynarca Antlaşması imzalanmıştır. Buna göre;

* Kirim bağımsız olacak (Böylece ilk kez halkının tamamı Müslüman olan bir bölge kaybedilmiştir ve ilk kez halifeliğin siyasi gücünden faydalanılmaya başlanmıştır.)
* Azak kalesi ve çevresi Rusya’ya bırakılacak
* Ruslar istedikleri yerlerde konsolosluk açabilecek
* Rusya, Ortodoksların hamiliğini üstlenmiştir. (Rusya Osmanlı’nın iç islerine karışma yetkisini elde etmiştir.)
* Ruslar kapitülasyonlardan faydalanabilecek (ilk kez)
* Rusya, Karadeniz’de savaş ve ticaret gemileri bulundurabilecek, Osmanlı limanlarını kullanabilecek (Karadeniz bir Türk gölü olmaktan çıkmıştır.)
* Rusya savaş sırasında işgal ettiği, Eflak, Boğdan ve Ege adalarından çekilecek, Osmanlı Devleti buralarda genel af ilan edecek, belli bir süre vergi almayacak ve halkın göç etmesine izin verecektir.
* Osmanlı Devleti savaş tazminatı verecek (Tarihinde ilk kez)
Önemi: Osmanlı Devleti’nin bu yüzyılda imzaladığı en ağır anlaşmadır.
- 1779 Aynalıkavak Antlaşması (Tenkihnamesi) : II. Katerina’nın Rusya yanlisi Şahin Giray’ı Kırım Hanı seçtirmesi üzerine Kırım halkı Osmanlı’dan yardım istemiştir. Fakat savaş durumu ortaya çıkmadan Fransa’nın arabuluculuğu ile Aynalı Kavak Tenkihnamesi (1779) imzalanmıştır. Buna göre; Kırım bağımsız kalacak, Şahin Giray’ın Kırım Hanlığı’nı Osmanlı Devleti kabul edecektir.
- 1787 – 1792 Osmanlı – Rusya ve Avusturya Savaşları: Rusların Kırım’ı işgal etmeleri, göç eden halkı katletmeleri ve Osmanlı’yı paylaşma konusunda Avusturya ile anlaşmaları üzerine savaşlar başlamıştır. Özi kalesinin Ruslar tarafindan ele geçirilip halkının katledilmesi üzerine I. Abdülhamit kederinden ölmüş, yerine III. Selim geçmiştir. 1789 Fransız İhtilalı olunca Avusturya, 1791 Ziştovi Antlaşması’nı imzalayıp savaştan çekilmiştir. Buna göre,
- Savaşta alınan yerler geri verilecek
- Unna ve Orsova çevresi Avusturya’ya bırakılacak
- Rusya ile savaş devam ederse Avusturya yardım yapmayacaktır.
Not: Osmanlı-Avusturya Savaşları sona ermiştir.
Yalnız kalan Rusya da barış istemiştir. 1792 Yas Antlaşması’na göre;
- Kırım ve Özi Rusya’da kalacak
- Dinyester Irmağı sınır kabul edilecektir.
Not-1: Dağılma dönemi başlamıştır.
Not-2: Fransız İhtilalı’nın çıkması Osmanlı’nın kaybını azaltmıştır.
XVIII. YÜZYIL ISLAHAT HAREKETLERİ
* Lale Devri (1718 – 1730) : Pasarofça Antlaşmasıyla başlamış, Patrona Halil İsyanı’yla sona ermiştir. Bu dönemde Avrupa’nın üstünlüğü anlaşılmış ve ilk kez Avrupa örnek alınarak ıslahatlar yapılmıştır. Bu dönemde askeri ıslahat yoktur. Yapılan ıslahatlar :
- İbrahim Müteferrika ve Sait Efendi tarafindan ilk kez matbaa getirildi. (ilk teknik yenilik)
- Avrupa’da ilk kez geçici elçilikler açıldı. (Yeniliklerin öğrenilmesi maksadıyla).
- İlk çiçek aşısı uygulandı.
- Yeniçerilerden ilk itfaiye bölüğü oluşturuldu (Tulumbacılar).
- Yalova’da bir kâğıt fabrikası kuruldu.
- İznik ve Kütahya’da çini imalathaneleri kuruldu.
- İstanbul’da kumaş fabrikaları kuruldu.
- Bilim ve tercüme heyetleri oluşturularak birçok eser Türkçeye çevrildi.
- Mimari’de ilk kez Avrupa tarzında eserler inşa edildi (sivil mimari gelişti).
- Köşkler, bahçeler, kütüphaneler kuruldu.
- Bu dönemde minyatürde Levni, şiirde Nedim meşhurdur.
* I. Mahmut Dönemi Islahatları (1730 – 1754) : Aslen Fransız olan Humbaracı Ahmet Pasa tarafindan Humbaracı ve topçu ocakları ıslah edildi.
Not: İlk kez Avrupalı birisinin tecrübesinden faydalanarak Islahat yapılmıştır.
Kara Mühendishanesi kurulmuştur. (Subay yetiştirmek için). Avrupa tarzında açılan ilkokuldur. Ordu onlu sisteme göre yeniden düzenlenmiştir.
* III. Mustafa Dönemi Islahatları (1757 – 1774) :
- Sadrazam Koca Ragıp Paşa öncülüğünde yapılmıştır.
- Baran dö Tot tarafindan “Sürat Topçuları Ocağı” kurulmuşsa da bir müddet sonra kapanmıştır.
- Deniz Mühendishanesi (Mühendishane-i Bahr-i Hümayun) açılmıştır.
- İlk borçlanma başlamıştır.
* I. Abdülhamit Dönemi Islahatları (1774 – 1789) :
Sadrazam Halil Hamit Pasa öncülüğünde topçu ocakları ıslah edilmiş, Sürat topçuları yeniden kurulmuş, ilk yeniçeri sayimi yapılmış, ulufe alım – satımı yasaklanmış, İstihkâm Okulu açılmış ve Cezayirli Hasan Pasa tarafindan donanma ıslah edilmiştir.
* III. Selim Dönemi Islahatları (1789 – 1807) :
Köklü ıslahatlar yapmıştır. Yaptığı ıslahatlara genel olarak Nizam-i Cedit adi verilir. Ayrıca hususi olarak Avrupa tarzında kurduğu bu orduya da bu ad verilir. Bu ordunun ihtiyaçlarını karşılamak için Irad-ı Cedit adli bir hazine kurulmuştur. Bu ordunun eğitimi için Levent ve Selimiye kışlaları yaptırılmış, Fransa’dan subaylar getirilmiştir. İlk devlet matbaası (Matbaa-i Amire) kurulmuştur. İlk kez Avrupa’ya daimi elçiler gönderilmiştir. Kara ve deniz mühendishanelerini geliştirerek Mühendishane-i Berr-i Hümayun ve Mühendishane-i Bahr-i Hümayun adi verilmiştir Yerli mali teşvik edilmiştir.
* Gerileme Dönemi Islahatlarının Genel Özellikleri :
- Avrupa örnek alinmistir.
- Duraklamaya göre daha köklüdür.
- Askeri alanda ağırlıklıdır.
- Islahatlar, yapan kisilerin döneminde geçerli olmuş bir devlet politikası haline gelememiştir.
- Islahatlar, yeniçerilerin, halkın ve ulemanın tepkisiyle karsılaşmıştır.
- Yönetim ve hukuk alanında ıslahat yapılmamıştır.
- 17. Y.y.’a göre daha başarılı olmakla beraber devletin çöküşü önlenememiştir.
- Devlet adamları tarafindan yapılmıştır.